Iconenschilders

Op een icoon mag alleen worden afgebeeld wat door een mens is gezien, of wat (in de Bijbel) beschreven is. Daar komt bij dat het Griekse woord 'grafein' zowel 'schrijven' als 'schilderen' betekent. Dit heeft ertoe geleid dat iconenschilders ook wel ‘iconenschrijvers’ worden genoemd.

Een legende verhaalt dat de evangelist Lukas de eerste iconen van de Moeder Gods zou hebben geschilderd. De afbeeldingen van Christus zouden volgens legenden terug gaan op het Mandylion.

Het vervaardigen van iconen is eeuwenlang het werk geweest van monniken. Zij werden daartoe gewijd. Aan het schilderen ging een periode van bidden en vasten vooraf.

Het schilderen van een icoon werd niet zomaar als een creatief proces gezien. Men zag in het proces parallellen met het proces van de schepping van de wereld. Zoals God begon met het scheiden van licht en duisternis, begon de iconenschilder met het aanbrengen van goud (‘licht’) en schilderde hij van donker naar licht. Kleding en gezichten werden en worden vanuit een donkere ondergrond laagje voor laagje 'opgelicht'.

En zoals God de planten, bomen en dieren eerst schiep, en daarna pas de mens, zo begon de iconenschilder met de rotspartijen, architecturale vormen en kleding, vóórdat hij handen en gezichten (incarnaat) schilderde.

Omdat iconen niet beogen onze wereldse werkelijkheid weer te geven (maar de onzichtbare spirituele wereld) en het oerbeeld essentieel is voor het wezen van een icoon, was en is de iconenschilder gebonden aan tradities en is de iconenschilder niet vrij de eigen verbeelding te gebruiken. Er werd en wordt er veelal gewerkt naar oude iconen en naar afbeeldingen uit voorbeeldboeken ('hermeneia' in het Grieks / 'podlinnik' in het Russisch).

Bekende schilderboeken zijn bijvoorbeeld:

- Het schilderboek van de berg Athos, van Dionysos van Fourna
- Het Stroganov-schilderboek

Het schilderen stelde niet alleen grote eisen aan de techniek, maar ook aan de levensstijl van de schilder zelf. Een oude kroniek vermeldt daarover: 'Het betaamt de schilder te zijn: deemoedig, zachtzinnig, rechtgelovig, geen praatjesmaker, geen potsenmaker, niet twistziek, niet afgunstig, geen dronkaard, geen dief, geen moordenaar, en in het bijzonder dient hij ook te bewaren de reinheid, die van de ziel en het lichaam, en dit alles met zorgvuldigheid.'

Pas in later eeuwen werden iconen ook door leken geschilderd. Het schilderen van een icoon is een liturgische handeling.

Meer over terminologie in verband met iconen en het schilderen ervan vindt u in het Lexicon Eikonikon .

Regels voor de iconenschilder

Een Russische iconenschilder uit de 16e eeuw moest de volgende regels in acht nemen, voordat hij met zijn werk begon:

1. Maak een kruisteken, bid in stilte en vergeef je vijanden.
2. Leg je met liefde toe op ieder detail van de icoon, alsof je voor het aanschijn van God zelf werkt.
3. Bid gedurende het werk om je innerlijk te versterken. Vermijd vooral ijdele woorden en bewaar het stilzwijgen.
4. Bid in het bijzonder in vereniging met de Heilige van wie je het gelaat schildert. Behoed je geest voor afleiding en de Heilige zal bij je zijn.
5. Als je een kleur kiest, strek dan je geestelijke handen uit naar de Heer en vraag Hem om raad.
6. Wees niet afgunstig op het werk van je naaste. Zijn succes is ook het jouwe.
7. Als je icoon af is, dank dan God, dat Zijn barmhartigheid je de genade heeft verleend om de heilige iconen te schilderen.
8. Laat de icoon zegenen door deze op het altaar te plaatsen. Wees de eerste om ervoor te bidden voordat u haar aan anderen geeft.
9. Vergeet nooit: de vreugde om de iconen in de wereld te verbreiden, de vreugde van het werk zelf van de iconenschilder, de vreugde om de Heilige de mogelijkheid te geven om door zijn icoon te stralen, de vreugde om in gemeenschap te zijn met de Heilige van wie je het beeld schildert.

Gebed van de iconenschilder

Er zijn verschillenden gebeden, die voor aanvang van het schilderen gebeden kunnen worden. Het bekendste is het gebed van Dionysos van Fourna:

Heilige God, Heilige Sterke, Heilige Onsterfelijke,
ontferm U over ons.
Heer Jezus Christus, niet te omvatten
noch te omschrijven in uw goddelijke natuur,
die in de volheid der tijden voor het heil der mensen
uit de Maagd en Moeder Gods Maria op onbegrijpelijke wijze
het vlees hebt aangenomenen
U hebt verwaardigd U te laten uitbeelden.
U die de trekken van uw heilig aanschijn
op de H. doek hebt afgedrukt
en daardoor de ziekte van koning Abgar hebt genezenen
zijn ziel hebt verlicht om U te erkennen.
Ware God, die door Uw H. Geest
de apostel en evangelist Lukas hebt verlicht,
opdat hij de schoonheid van uw reinste Moeder kon weergeven,
terwijl ze U als een klein kind in de armen hield.

Goddelijke Meester van alles wat bestaat,
verlicht de ziel, het hart en de geest van uw dienaar [naam],
geleid zijn/haar hand
opdat deze waardig en volmaakt uw beeld,
dat van uw allerreinste Moeder
en van alle heiligen moge schilderen,
tot uw eer en verheerlijking en tot sieraad van uw heilige Kerk.
Verlos hem/haar van alle bekoringen van de duivel
door de voorspraak van uw allerheiligste Moeder Maria,
van de beroemde apostel en evangelist Lukas en van alle heiligen.
Vergeef de zonden en misstappen van iedereen
die eer brengt en toevlucht zoekt bij deze iconen.
Dat ze hulde brengen aan de Schepper van al het goede.
Moge ons werk een gebed zijn,
en zodoende tot ons en elkanders heil strekken.
Laten we voor ogen houden dat Gods engel ons bijstaat
en dat we onze harten en handen zuiver houden.
Moge ons werk en ons leven
een verkondiging van de blijde boodschap zijn.
AMEN

De naam van de iconenschilder

Iconenschilders beschouwden zich als een instrument van het hogere, een medium tussen hemel en aarde. Daarom zijn iconen zelden gesigneerd en zijn er relatief weinig namen van iconenschilders bekend.

Pas in de 16e eeuw, toen de vraag naar iconen groot werd en ook veel lekenschilders zich toelegden op het vervaardigen van iconen, werden de artistieke talenten van een schilder belangrijker en werden iconen, net zoals in de westerse kunst, soms gesigneerd en gedateerd. De westerse invloed had ook een keerzijde: volgens velen raakte de icoonschilderkunst door de toenemende westerse invloeden in verval.

Bekende iconenschilders

Andrej Rublev (ca. 1370-1430), Feofan Grek (ca. 1340-1410), Alimpij, Angelo Akotantos, Angelos Bizzamanos, Michael Damaskinos, (werkzaam 1570- 1591), Dionysij (1450-1508), Kozma, Georgij Krug (1909-1969), Emmanuel Lambardos (17e eeuw), Georgios Mitrofanovic (werkzaam 1615-1645), Elia Moschos (17e eeuw), Andreas Pavias (†1504), Theodoros Poulakis (1622-1692), Philoteos Skouphos (17e eeuw), Domenikos Theotokopoulos (El Greco, 1541-1614), Nikolaos Tzafouris (werkzaam 1489-1493), Emmanuel Tzanes (1610-1690), Konstantin Tzanes (1627-1685),Kirril Uljanov (Kornilij Ulanov, eind 17e, begin 18e eeuw), Simon Ušakov (1616-1686), Feodor Zubov (ca. 1662).

Moderne iconenschilders

Ook heden ten dage zijn er veel iconenschilders actief. En niet alleen in Rusland, Griekenland of op de Balkan.
In Nederland is er de Stichting Eikonikon die beoogt mensen die geïnteresseerd zijn in iconen en icoonschilderen met elkaar in contact te brengen. Eikonikon verstrekt informatie over iconen in het gelijknamig tijdschrift (sinds 1987) en publiceert het Lexikon Eikonikon, een actuele agenda en overzicht van schildercursussen .

Veel informatie is ook te vinden op de site van Atelier Saint André

Διά χειρός

Iconen worden niet gesigneerd; de iconenschilder is slechts een instrument in de hand van God. Als je een icoon schildert, mag je wel op de achterzijde zetten:

Διά χειρός (gemaakt door de hand van…) gevolgd door je naam. Zo ligt de nadruk op het Goddelijke, de oorsprong van de icoon.