Moeder Gods van de Tederheid (Umilenie/Eleousa)

Geplaatst op 25 januari 2020

Moeder Gods

Naar een icoon uit het holenklooster van Pskov, 1542. Deze afbeelding heb ik al een aantal malen meer mogen maken, ook onlangs nog, in verschillende formaten. (Eerdere versies)

De afbeelding

Ook wel ‘Moeder Gods van de Tederheid’ of ‘Eleousa’ genaamd. Het is een icoon van het Umilenie-type. ‘Umilenie’ is Russisch, ‘Eleousa’ is Grieks voor mildheid, tederheid, medelijden, ontroering, lieflijkheid en/of barmhartigheid. De nadruk ligt bij dit type iconen op de innige relatie tussen moeder en kind, hetgeen tot uiting komt in het feit dat de wangen tegen elkaar aan gevlijd zijn. Verder ontbreekt de frontale houding ten opzichte van de toeschouwer.

De oer-Umilenie zou volgens de legendes (net als de Hodigitria) geschilderd zijn door de heilige Lucas. Waarschijnlijker is het dat dit type afbeelding in de 5^e eeuw op Koptisch grondgebied is ontstaan. Ook is er een zekere verwantschap met de afbeelding van ‘De opdracht van Jezus in de tempel’.

Vanaf de 10^e eeuw waren Umilenie-iconen in Rusland zeer populair. Omdat pas tegen het eind van de 13^e eeuw schildervoorschriften voor dit type icoon ontstonden, hadden de icoonschrijvers een tamelijk grote vrijheid en zijn er vele variaties ontstaan. Zo zit het kind soms op de linker- dan weer op de rechterarm van Zijn moeder, voorover gebogen of meer rechtop. Wel heeft de moeder haar hoofd altijd naar het kind gebogen, waarbij de wangen elkaar raken, en varieert haar gelaatsuitdrukking van weemoedig of ernstig tot diepbedroefd.

De kleur van het maphorion (bovenkleed) van de moeder is in dit geval blauw, volgens Dionysius de kleur van het ‘geheim van het zijn’, symbool van het paradijs, van de hoop op onsterfelijkheid, van zuiverheid en vroomheid. Als kleur van de hemel is blauw verheven boven alles wat aards en zinnelijk is. De sterren op kap en schouders verwijzen naar de triniteit in de Moeder Gods en worden ook wel geduid als symbolen voor haar maagdelijkheid vóór, tijdens en na de geboorte van haar zoon. Het ‘gebloemde’ onderkleed van Christus is volgens de mode aan het eind van de 14^e eeuw. Een dergelijk onderkleed is ook te zien op de Pelagonitissa-icoon, die eveneens van het Umilenie-type is.

De beide aureolen zijn voorzien van polimentvergulding, waarbij het aureool van de moeder versierd is met een gepolijst rankenmotief.

Inscripties

ΜΡ θΥ (‘Moeder Gods’)
IC XC (‘Jezus Christus’)